ဘုရားဂုဏ္ေတာ္အဘိဓာန္
ဗုဒၶါႏုုႆတိ အဘိဓာန္
အရဟံ
။ပု။[အာရကာ] အာ-ႏွင့္ ကာ-တို႔မွ အာ-ကို ရႆျပဳ၊ က-ကို ဟ-ျပဳ၊ နိဂၢဟိတ္လည္းလာ။သာရတၴ-၁၊ ၂၁၇။ကိေလသာတို႔မွေဝးကြာေတာ္ မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား၊ ပညာမဲ့သူ လူယုတ္မာတို႔မွ ေဝးေတာ္ မူေသာျမတ္စြာဘုရား၊ ပညာရွိသူေတာ္ ေကာင္းတို႔ႏွင့္နီ းေတာ္မူေသာျမတ္စြာဘုရား။
အရိ√ဟန+ကြိ] အရီနံ ဟတတၱာ အရိဟာတိ ဝတၱေဗၺ နိ႐ုတၱိနေယန အရဟႏၲိ ဝုတၱံ။သာရတၴ-၁၊ ၂၁၇။ကိေလသာရန္သူတို႔ကို ပယ္သတ္ေတာ္မူတတ္ေသာ ျမတ္စြာဘုရား။
အရ√ဟန+ကြိ] သေဗၺ အေရ ဟနီတိပိ-အရဟံ။နီတိ-ဓာ၊ ၃၆၂။သံသရာစက္၏အကန္႔ တို႔ကို ဖ်က္ဆီးေတာ္မူတတ္ေသာ ျမတ္စြာဘုရား။
အရဟ+အႏၲအရဟႏၲ-သိ] ပူေဇာ္အထူး (ပစၥည္း ၄-ပါးတို႔)ကို ခံယူေတာ္မူထိုက္ေသာ ျမတ္စြာဘုရား၊ ခ်ီးမြမ္းထိုက္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာ ဘုရား။
န+ရဟ] မေကာင္းမႈကိုျပဳရန္ ဆိတ္ကြယ္ရာ ရွိေတာ္မမူေသာ ျမတ္စြာဘုရား၊ ဆိတ္ကြယ္ရာ၌ မေကာင္းမႈကို ျပဳလုပ္ေတာ္မမူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။
န+ရဟ=(√ ရဟ+အ)] သဗၺေသာ န သႏၲိ ဧတႆ ရဟာတိ-အရေဟာတိ ဝတၱေဗၺ ၾသကာ ရႆ သာႏုသာရံ အကာရာေဒသံ ကတြာ အရဟႏၲိ ဝုတၱံ။သာရတၴ-၁၊ ၂၂၇။စြန္႔ပစ္အပ္ေသာ (စြန္႔ပစ္ ရမည့္)ကိေသလသာရွိေတာ္မမူေသာ ျမတ္စြာဘုရား၊ သူေတာ္ေကာင္းတို႔သည္ မစြန္႔ပယ္အပ္, သူေတာ္ ေကာင္းတို႔ကို စြန္႔ပစ္ေတာ္မမူတတ္ေသာ ျမတ္စြာ ဘုရား။
န+ရဟ=(√ ရဟိ+အ)] ရေဟာတိ စ ဂမနံ ဝုစၥတိ၊ ဘဂဝေတာ စ နာနာဂတီသု ပရိဗၻမနသခၤါတံ သံသာေရ ဂမနံ နတၴိ၊ -ရေဟာ ဝါဂမနံ ယႆ , သံသာေရ နတၴိ သဗၺေသာ၊ပဟီဏဇာတိမရေဏာ , အရဟံ သုဂေတာ မေတာ။သာရတၴ-၁၊ ၂၇၇၊ ၂၇၈။သံသရာ၌ တစ္ဖန္ သြားလာျခင္း(တစ္ဖန္ျဖစ္ျခင္း)ရွိေတာ္မမူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦ျမ
အရဟ
။တိ။[√ အရဟ+အ] ထိုက္ေသာ၊ ထိုက္တန္ ေသာ၊ သင့္ေလ်ာ္ေသာ၊ ေလ်ာက္ပတ္ေသာ။
အရဟံ =ရေဟာ ဝါ ဂမနံ ယႆ , သံသာေရ နတၳိ သဗၺေသာ၊ ပဟီနဇာတိမရေဏာ , အရဟံ ဒြိပဒုတၱေမာ။♦ျမ+ (တိ) (√အရဟ္+အ) ထုိက္ေသာ။ လူနတ္တုိ႔၏ ပူေဇာ္ျခင္းကို ထုိက္ေသာ။ ပစၥည္းေလးပါးကို ခံယူထိုက္ေသာ။
ပူဇာရဟ (တိ) ပူေဇာ္ထုိက္ေသာ။ ဒ႑ာရဟ (တိ) ဒဏ္ခံျခင္းငွာ ထုိက္ေသာ။ မဂၢဖလာဓိဂမာရဟ (တိ) မဂ္ဖုိလ္ကို ရထုိက္ေသာ။
စိန္+ပု၊ အရဟ+အ။ အရဟီယေတ။ (၁)ဗရား (၂)ရဟႏၲာ (၃)ဣႆရ-ပူဖာပသံသာဒီဟိအာရာဓိေယ။ ပူဇံအရဟိလည္းျပဳ။ တိ-(၄)ပူေဇာ္အပ္သည္-ပူေဇာ္ထိုက္သည္။♦ဝိ+ဘူ,စု၊ ပူဇာယံ,ေယာဂ်တာယံ။ အရဟတိဘိကၡဳဘိကၡိတုံ၊ အလံနာရဟႏၲိေသာဠသႎ။ အရဟီယေတအရဟာ,အရဟံ။♦ဝိ+။ဘူ+စု= ေယာဂ်ပူဇာယံ-သင့္ေလ်ာ္ေလ်ာက္ ပတ္ျခင္း၊ ပူေဇာ္ျခင္း၌။အရဟတိ၊ အရေဟတိ၊ အရဟယတိ။♦ျမ
ပူဇာဝိေသသံ အရဟတီတိ အရဟာ။
အရဟ+အႏၱ]
(တစ္နည္း)
အာရကာ-ဟူေသာ နိပါတ္ပုဒ္မွ အာ-ကို ရႆျပဳ၊ က-ကို ဟ-ျပဳ။
(တစ္နည္း)
ကိေလသာရေယာ အဟနီတိ အရဟာ။
အရိ√ဟန+ကြ
အရဟတိ
။ဘူ။[√ အရဟ+အ+တိ] ထိုက္၏၊ ထိုက္တန္၏၊ သင့္ေလ်ာ္၏၊ ေလ်ာက္ပတ္၏။အရဟ၊ အရဟႏၲ၊ အရဟိတ။♦ျမ+ (√အရဟ္) ထုိက္၏။♦စိန္
အရဟဂၢတ
။တိ။[အရဟ+ဂတ] အလုံးစုံေသာ ပူေဇာ္သကၠာရကို ခံယူထိုက္ေသာ ရတနာသုံးပါး၌ ျဖစ္ေသာသတိ။♦ျမ+ (တိ) (အရဟတ္+ဂတ) ရဟႏၲာအျဖစ္သို႔ ေရာက္သည္။♦စိန္
အရဟာ
ထီ၊ အရဟ+အ။ (၁)ပူေဇာ္ျခင္း။♦ဝိ+(ပ) ရဟႏၲာပုဂၢိဳလ္။ (၃) ပူေဇာ္ခံထိုက္ေသာ။♦ခ်ဳပ္
အရဟတၱဝိမုတၱိ
။ထီ။[အရဟတၱ+ဝိမုတၱိ] အရဟတၱ ဖိုလ္တည္းဟူေသာ ကိေလသာတို႔မွ လြတ္ေျမာက္ ၿပီးေသာတရား။♦ျမ
အရဟၱၱဝိေမာကၡ
။ပု။[အရဟတၱ+ဝိေမာကၡ] အရဟတၱဖိုလ္တည္းဟူေသာ ဝိေမာကၡ(ကိေလသာ တို႔မွ လြတ္ေျမာက္ေသာတရား)။♦ျမ+ (ပ) ရဟႏၲာအျဖစ္ဟူေသာ လြတ္ေျမာက္ျခင္း။♦စိန္
အရဟသညီ
။ပု။[န+ရဟ+သညီ] ဆိတ္ကြယ္ရာဟု အမွတ္သညာမရွိေသာ။♦ျမ
သမၼာသမၺဳဒၶ
ပု၊ သမၼာ-သံ-ဗုဓ+တ၊ သမၼာ သာမံ စ ဗုဇၩတိ။။ (၁) မေဖာက္မျပန္, ကိုယ္တိုင္သိေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား (၂) မေဖာက္မျပန္ အလိုလို ပြင့္ေတာ္မူေသာ ဘုရား (၃) မေဖာက္မျပန္ အလိုလို ႏိုးေတာ္မူေသာ ဘုရား။
သမၼာသာမၪၥ သဗၺဓမၼာနံ ပန ဗုဒၶတၱာ သမၼာသမၺဳေဒၶါ။ အ႒ကထာ၌- သဗၺဓမၼာနံသည္ တၱ၏ သမၺန္တည္း။ ၎သည္ဘာဝသမၺန္ျဖစ္ေသာ ဗုဒၶႏွင့္ အရတူရမည္ျဖစ္၍ ဗုဒၶသည္ ကမၼသာဓန ဗဟုဝစနႏၲတည္း။ ထို႔ေၾကာင့္ သဗၺဓမၼာနံ ဗုဒၶတၱာ၌ ဝကၤဝုတၱိဟိတ္တည္း။ ဗ်ၪၨီယေတ အေတၳာ ဧေတဟီတိ ဗ်ၪၨနာ ကဲ့သို႔တည္း။ + ပု ။ [ သမၼာ+သံ ဗုဓ+တ မေဖာက္ မျပန္ ကိုယ္ေတာ္တိုင္ တရားအားလံုးကို သိေတာ္ မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား၊ အေၾကာင္းႏွင့္တကြေသာ နည္းလမ္းျဖင့္ သစၥာေလးပါးတို႔ကို သိေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။
ျမ+ (ပ) ခပ္သိမ္းေသာ တရားတို႔ကို မေဖာက္မျပန္ ကိုယ္ေတာ္တိုင္ သိျမင္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+(ပ) မေဘာက္မျပန္ကိုယ္ေတာ္တိုင္သိေသာဘုရား။♦ခ်ဳပ္
သမၼာသေမၺာဓိ
(ဣ) အရဟတၱမဂ္ဉာဏ္ အရင္းခံေသာ သဗၺညဳတဉာဏ္။♦စိန္+ ထီ ။ [ သမၼာ+သံ ဗုဓ+ဣ မေဖာက္ မျပန္ ကိုယ္တိုင္သိတတ္ေသာ-(ခ်ီးမြမ္းဖြယ္ရာ ေကာင္းစြာ ထိုးထြင္းသိတတ္ေသာ)-အရဟတၱ မဂ္ဉာဏ္၊ သဗၺၫုတဉာဏ္၊ အရဟတၱမဂ္ဉာဏ္ႏွင့္ သဗၺၫုတဉာဏ္၊ မဂ္ဉာဏ္-သဗၺၫုတဉာဏ္၊ အရဟတၱဖိုလ္ဉာဏ္-သဗၺၫုတဉာဏ္။♦ျမ+(ဣ) အရဟတၱမဂ္ဉာဏ္။♦ခ်ဳပ္
(တိ) (သယံ√ဘူ) ကိုယ္တိုင္ျဖစ္သည္။ (ပ) ဆရာမလို ကိုယ္တိုင္ျဖစ္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+ တိ ။ [ သယံ √ ဘူ+ကြိ ] သယေမဝ ဘဝ တီတိ-သယမၻဴ။ နီတိပဒ၊ ၉၉။ အလိုလိုျဖစ္ေသာ၊ ကိုယ္တိုင္ျဖစ္ေသာ၊ ဘုရား၊ ပေစၥကဗုဒၶါ။ န အရဟတၱမဂ္ဉာဏ္။♦ျမ+(ပ) အလိုလိုသိျမင္ပြင့္ေပၚေသာဘုရား။♦ခ်ဳပ္
သဗၺညဳတဉာဏ
(န) ခပ္သိမ္းေသာ တရားတို႔ကို သိတတ္ေသာ ဉာဏ္။♦စိန္
သဗၺညဳဇိနေဂါစရ
(တိ) သဗၺညဳဘုရားတို႔၏ အရာျဖစ္ေသာ။♦စိန္
သဗၺညဳပၸဝရ
(ပ) သဗၺညဳဘုရားျမတ္။♦စိန္
ဝိဇၨာစရဏသမၸႏၷ
(တိ) ဝိဇၨာသံုးပါး ဝိဇၨာရွစ္ပါး စရဏတစ္ဆယ့္ငါးပါးႏွင့္ ျပည့္စံုသည္။♦စိန္
ဝိဇၨာ
ထီ ။ [ √ ဝိဒ+ဏ်+အာ ] ဝိဒတိ ဇာနာတီတိ-ဝိဇၨာ၊ ပဗၺဇၨာဒိနာ သိဒၶံ။ ဓာန္ဋီ၊ ၁၅၃။ ဉာဏ္ပညာ၊ အသိဉာဏ္ဝိဇၨာ။ [ √ ဝိဒ+ယက္+အာ ] ဝိဒ-ဉာေဏ, ေဝဒနံ-ဝိဇၨာ။ ေမာဂ္-၅၊ ၄၉။ အတတ္ ပညာ။♦ျမ+ (ဣ) (√ ဝိဒ္+ယ) အတတ္ပညာ အဘိညာဥ္။ ေဗဒက်မ္း။ မႏၲန္။ အရိယာဉာဏ္။ သစၥာေလးပါး မဂ္ဖိုလ္တရားကို သိေသာ ဉာဏ္၊♦စိန္+(ဣ) ၁-ပညာ။ အသိအလိမၼာ။ ၂-ေဗဒင္။ ၃-အတတ္။ ၄-ဝိဇၨာသံုးပါး။ (ပု,ဒိ,အာ)။ (ဝိဒါ, ဝိဒ်ာ)။♦ခ်ဳပ္
စရဏ
ပု, န၊ စရ+ယု၊ စရတိ အေနန။။ (၁) ေျခေထာက္ (၂) စရဏက်မ္း၊ ေဝေဒကေုသ သာခါ႐ူေပ ဂေႏၴ။ (၃) စရဏက်မ္းတတ္ (၄) အႏြယ္၊ န (၅) သြားျခင္း-ေဘာ။ (၆) စားျခင္း (၇) အမူအက်င့္ (၈) သီလ (၉) စရဏမ်ိဳး (၁ဝ) စရဏတရား-တဆဲ့ငါးပါး။+ ပု+န ။
စရ+ယု ] စရမွာ ကရေဏ ယု၊ စရဏံ၊ ဣဒံ ပုေမ ဝိကေပၸန၊ နိစၥံ နပံုသေက။ ဓာန္ဋီ၊ ၂၇၇။ ေျခ၊ ေျခေထာက္၊ အက်င့္၊ က်င့္ျခင္း၊ လွည့္လည္ျခင္း၊ သံုးသပ္ျခင္း၊ စားျခင္း၊ လက္စြမ္းျပ ပန္းခ်ီကား၊ လွည့္လည္ရာအခါ-စသည္။♦ျမ+ (န) (√စရ္+ယု) သြားျခင္း။ လွည့္လည္ျခင္း။ က်င္လည္ျခင္း။ အက်င့္။ ေျခ။ ေျခဖဝါး။♦စိန္+ န ။ [ စရဏ+ဏ ] ေျခႏွင့္တူေသာတရား၊ အေျချဖစ္ေသာတရား သီလ(ပါတိေမာကၡသံဝရ သီလ)၊ က႐ုဏာ။♦ျမ+(ပ,န) ၁-ေျခေထာက္။ ၂-သစ္ပင္၏အျမစ္အေျခ။ (န) ၁-လွည့္လည္သြားျခင္း။ ၂-သီလအက်င့္။♦ခ်ဳပ္
စရိယ
(န) က်င့္ျခင္း။ အက်င့္။ စ႐ိုက္။ စရိယဝေသန၊ စ႐ိုက္၏အစြမ္းျဖင့္။♦စိန္+ ထီ+န ။ [ √ စရ+ဏ် ] စရ-စရေဏ၊ စရဏံ ... စရိယာ၊ အက်င့္၊ က်င့္အပ္ေသာ၊ ျဖစ္ျခင္း။ န ။သက္ဝင္က်က္စားအပ္ေသာ၊ ျဖစ္ရာ၊ သက္ဝင္ က်က္စားစရာ။ ထီ ။က်င့္ျခင္း၊ လွည့္လည္သြား လာျခင္း၊ က်င့္ေၾကာင္း၊ အျပဳ-အမူ။ စရ ႏၲိ ဧတာ ယာတိ-စရိယာ။ ဇိနာဋီ၊ ၅၆။♦ျမ+ ထီ+န ။ [ √ စရ+ေဏ+ဏ် ] ျဖစ္ေစျခင္း။♦ျမ
န ။ [ စရိယာ+ပိဋက ] စရိယာပိဋက ပါဠိေတာ္၊ ေရွးဘဝက ဘုရားရွင္၏အက်င့္စရိယာ တို႔ကို ထင္ရွားစြာ ေဖာ္ျပထားေသာ ပါဠိေတာ္။♦ျမ
ပု ။ [ ေလာက+ဝိနာယက ] ေလာက ၃-ပါး၏ အႀကီးအမွဴး-ဦးစီးေခါင္းေဆာင္ ျဖစ္ေတာ္မူေသာ (ဘုရား)။♦ျမ
သုဂတ
(တိ) ေကာင္းေသာအလား ရွိသည္။ (ပ) ျမတ္စြာဘုရား။
စိန္+ ပု ။ [ သု √ ဂဒ+အ သမၼာ ဂဒတိ ဘာသ တီတိ-သုဂေတာ။ (သမၼာ ဂဒတၱာပိ-သုဂေတာ။) ဝိဌ-၁၊ ၈၉။ ဘုရား။ ဒ-ကို တ-ျပဳ၊ တ မျပဳက သုဂေဒါ။
ျမ+ပု၊ သု, အာ, ဂမ+တ၊ သု႒ဳ အာဂစၧတိ။။ (၁) ေကာင္းစြာ ႂကြလာေတာ္မူသည္။ ဂမနံ ဂတံ၊ သုႏၵရံ မဂၢသခၤါတံ ဂတ မႆ။ (၂) ေကာင္းေသာ မဂၢဂတိ ရရွိေတာ္မူသည္။ သု႒ဳ ဂစၧတိ။ (၃) ေကာင္းစြာ ႂကြသြားေတာ္မူသည္။ သုႏၵရံ (နိဗၺာနံ) ဂစၧတိ။ (၄) ေကာင္းေသာ နိဗၺာန္သို႔ ေရာက္ေတာ္မူသည္။
သု-ဂဒ+အ။
သုႏၵရံ ဝစနံ ဂဒတိ။ (၅) ေကာင္းေသာ စကားကို ဆိုေတာ္မူသည္ ''(၁) မဟုတ္က်ိဳးမဲ့ (၂) ဟုတ္က်ိဳးမဲ့ႏွင့္ (၃) မမဲ့ဟုတ္ျငား၊ ဤသံုးပါး၊ ေျမႇာက္ပြား-ႀကိဳက္-မႀကိဳက္'' ဟူေသာ မဇၩိမနိကာယ အဘယသုတ္လာ စကားေျခာက္ခြန္းတို႔တြင္ ေနာက္ဆံုးစကားေကာင္း ႏႏွစ္ခြန္းကိုသာ ဆိုေတာ္မူသည္။ ဂုဏ္ေတာ္ကိုးပါးတြင္ စတုတၳဂုဏ္ေတာ္။ +(ပ) ဘုရား။ (ဗုဒၶ)။ (ဣ) ပၪၥကာနီပင္။♦ခ်ဳပ္
သုဂတီ
(တိ) ေကာင္းေသာအလား ရွိသည္။♦စိန္
သုဂတဝိနယ
(ပ) ျမတ္စြာဘုရား၏ အဆံုးအမေတာ္။♦စိန္
တထာဂတ
ပု၊ တထာ, အာ-ဂမု+တ။။(၁) ေရွးဗရားတို႔အတူ ၾကြလာေတာ္မူေသာဗရား။ ယေထဝ ေလာကမွိ ဝိပႆိအာဒေယာ၊ သဗၺညဳဘာဝံ မုနေယာ ဣဓာဂတာ။ တထာ အယံ သက်မုနိပါ အာဂေတာ၊ တထာဂေတာ ေတန ဝုစၥတိ စကၡဳမာ။။တထာ+ဂတ၊ တထာဂေတာ၊ ေရွးဗရားတို႔ အတူ ခုနစ္လွမ္း ၾကြလွမ္းေတာ္မူေသာ ဗရား။ မုဟုတၱဇာေတာဝ ဂဝမၸတီ ယထာ၊ သေမဟိ ပါေဒဟိ ဖုသီ ဝသုႏၶရံ။ ေသာ ဝိကၠမိ သတၱပဒါနိ ေဂါတေမာ၊ ေသတၪၥ ဆတၱံ အႏုဓာရယံု မ႐ူ။။ ဂႏ႖ာန ေသာ သတၱပဒါနိ ေဂါတေမာ၊ ဒိသာ ဝိေလာေကသိ သမာ သမႏၲေတာ။ အ႒ဂၤုေဂတံ ဂိရ မဗၻဳဒီရယိ။။ တစ္နည္း (၂) ေရွးဗရားတို႔အတူ ျဖစ္ေတာ္မူေသာ ဗရား။ တထ+ အာဂတ။ တထံ တထဓမၼံ အာဂမိ ပႆိ၊ မွန္ေသာတရားတို႔ကို ျမင္ေတာ္မူၿပီးေသာ ဗရား။ တထာ+ဂဒ+အ။ တထာ- ဂဒတိ ဝဒတိ၊ (၆) မွန္ေသာအတိုင္း ေဟာေတာ္မူေသာ ဗရား။ အာဂဒနံ ဝဒနံ အာဂေတာ။ တေထာ အဝိပရိေတာ အာဂေဒါ ယႆ၊ လည္းျပဳ။ တထာဂမု+ တ။ တထာ ဂေတာ ပဝေတၱာ။ (၇) ထိုအတိုင္းျဖစ္ေတာ္မူေသာ ဗရား။ တထ+ အဂဒ။ အဂေဒါ ဝိယ အဂေဒါ၊ ေဒသနာ ဝိလာေသာ, ပုညဳႆေယာစ။ တေထာအဝိပရိေတာ အဂေဒါ ယႆ။ (၈) မေဖါက္မျပန္ ကဲလြန္ေသာ ေဒသနာဉာန္, ဘုန္းကံရွိေတာ္မူေသာ ဗရား။ တထာ+ ဂတ။ တထာယ ဂေတာ-အဝဂေတာ, အတီေတာ, ပေတၱာ, တထံ ပတိပေႏၷာ။ (၉) မွန္ကန္ေသာ တီရဏပရိညာျဖင့္သိ, ပဟာနပရိညာျဖင့္လြန္, သစၧိကိရိယာျဖင့္ေရာက္, ပတိပဒါကိုက်င့္ၿပီးေသာ ဗရား။ အံ-၁-၁၃-ဝဂ္, ၁-သုတ္အ႒ကထာစသည္။ တထာ+ဂတ။ တထာဂေတာ ပတိပေႏၷာ။ (၁ဝ) ဆုေတာင္းအားေလ်ာ္စြာ က်င့္ေတာ္မူေသာ ဗရား (၁၁) အလိုေတာ္အတိုင္း ကိုယ္ႏႈတ္စိတ္ျဖစ္ျခင္း ရွိေတာ္မူေသာ ဗရား(၁၂) ေရွးဗရားတို႔အလား သေဘာထား ရွေတာ္မူေသာ ဗရား (၁၃) ေရွးဗရားအလားအသြား တူေတာ္မူေသာ ဗရား (၁၄) ဉာန္ေတာ္ျဖင့္သာ ၾကြလာေတာ္မူေသာ ဗရား။ ¤င္းဋီကာ။+ တိ ။ [ တထာ+အာဂတ ဘုရား၊ ပေစၥကဗုဒၶါ၊ တရား၊ သံဃာ၊ ရဟႏၲာ၊ သတၱဝါ။♦ျမ+ ပု ။ [ တထာဂတ+ဂုဏ ] ေနာက္ပုဒ္ေက်၊ တစ္နည္း= ဌာႏူပစာၾကံပါ။ ဘုရားရွင္၏ဂုဏ္။♦ျမ+ (ပ) ေရွးဘုရားတို႔ကဲ့သို႔ အလား ရွိေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။ ရဟႏၲာ။ သတၱဝါ။♦စိန္+၊ ပု ၊ တထာ ဂမု+တ ယထာ ပုရိမကာ သတၱာ ဇာတိ ဇရာ မရဏံ ဂစၧ ႏၲိ, တထာ အယမိၸ ဂစၧတီတိ-တထာဂေတာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၉၃။ သတၱဝါ၊ ဘုရား♦ျမ+(ပ) ၁-ဘုရား။ ၂-သတၱဝါ။♦ခ်ဳပ္
ပု+န [ တထာဂတ+ဂါရဝ ] ဘုရား၌ ႐ိုေသေလးစားသူ၏အျဖစ္။♦ျမ
ပု ။ [ တထာဂတ+ဂုဏ ] ဘုရား ရွင္၏ ဂုဏ္ေက်းဇူး။♦ျမ
န ။ [ တထာဂတ+သာသန ] ျမတ္စြာဘုရား၏ အဆံုးအမ-သာသနာေတာ္။♦ျမ
ပု ။ [ တထာဂတ+သီဟ ] ျခေသၤ့မင္းႏွင့္တူေတာ္မူေသာျမတ္စြာဘုရား။♦ျမ
ပု ။ [ တထာဂတ+ဥပၸါဒ ] ျမတ္စြာ ဘုရား၏ပြင့္ေတာ္မူျခင္း၊ ျမတ္စြာဘုရား၏ပြင့္ေတာ္ မူရာအခါ။♦ျမ
န ။ [ တထာဂတ+ပါဒမူလ ] ျမတ္စြာဘုရား၏ေျခေတာ္ရင္း။♦ျမ
(တိ) [ တထာဂတ+ပတိ႒ာ ] ျမတ္စြာ ဘုရားလွ်င္ တည္ရာ-မွီရာ(ကိုးကြယ္အားထားရာ) ရွိေသာ။♦ျမ
တထာဂတ+ဗလ ] ဘုရားရွင္၏ သာစြမ္းအား။♦ျမ+န၊ တထာဂတ+ဗလ၊ တထာဂတံ ဗလံ။။ (၁) ထိုကဲ့သို႔ျဖစ္ေသာအားေတာ္။ တထာဂတ ဗလာနီတိ ယထာေတဟိ ဂႏၲဗၺံ၊ တေထဝ ပဝတၱာနိ ဉာနဗလာနိ။ အံ-၅, ၁,၂,၁။ တထာဂတႆ ဗလံ, (သုဂတႆ သုဂတ စီဝရံကဲ့သို႔တည္း) ။ တထာဝါ အာဂတံ ဗလံ။ (၁) ျမတ္စြာဗရား၏ အားေတာ္, ေရွးဗရားတို႔၏ အတူလာေသာ အားေတ္ ၁ဝ-ပါး (က) ကာယဗလ, (ခ) ဉာဏဗလ (က) ကို ကာလာဝကၪၥ, ဂေဂၤယ်ံ၊ ဗ႑ရံ, တမၺ, ပိဂၤလံ။ ဂႏၶ, မဂၤလ, ေဟမၪၥ၊ ဥေပါသထ, ဆဒၵႏၲိေမဒသ။ဟူေသာ ဆင္ဆယ္မ်ိဳးျဖင့္ သိအပ္၏။ ေယာက်္ားဆယ္ေယာက္အားသည္ ကာလာဝကဆင္တစ္ေကာင္၏ အားသည္ ဂေဂၤယ်ဆင္တစ္ေကာင္၏အားႏွင့္ ညီမွ်၏။ င္းနည္းဆယ္ဆစီတက္၍ ဥေပါသထ ဆင္ဆယ္ေကာင္၏ အားသည္ ဆဒၵန္ဆင္တစ္ေကာင္၏ အားႏွင့္ ညီမွ်၏။ ဆဒၵန္ဆင္ ဆယ္ေကာင္၏ အားသည္ တထာဂတဗလႏွင့္ညီမွ်၏။ တထာဂတဗလသည္- ပကတိဆင္ ကုေဋတစ္ေထာင္, ေယာက်္ားကုေဋတစ္ေသာင္းတို႔၏ အားႏွင့္ ညီမွ်၏။ တထာဂတ ဗလကို ''နာရာယဏ သဃၤာဋဗလ''လည္းေခၚ၏။ (ခ) သည္ (၁) ဌာနာ႒ာနေကာလႅဉာန္ (၂) ကမၼဝိပါက (၃) ပတိပဒါ (၄) အေနကဓာတု (၅) နာနာဓိမုတၱိက (၆) ဣေႁႏၵိယပေရာပရိယ (၇) သံကိေလသ ေဝါဒါန (၈) ပုေဗၺနိဝါသ (၉) ဒိဗၺစကၡဳ (၁ဝ) အာသဝကၡယဉာန္ဟု ဆယ္ပါးတည္း။ အံ-၁ဝ,၁,၃,၁။ မဇၩိမနိကာယ္၌ လာေသာ- ေဝသာရဇၨဉာန္ ၄-ပါး, အ႒ပရိသာ အကမၸနဉာန္ ၅-ပါး၊ သံယုတ္၌လာေသာ ၇၃-ပါးေသာဉာန္, ၇၇-ပါးေသာ ဉာန္တို႔လည္း တထာဂတဗလတို႔ပင္တည္း- ဋီကာၾကည့္။
ဂတ
(တိ) (တီ-ကိတ္ √ဂမ္+တ) သြားေရာက္သည္။ ဆည္းကပ္သည္။ သြားၿပီးသည္။ သိၿပီ။ (န) သြားျခင္း။ ယေကၡ ပန ဂေတ၊ ဘီလူးသည္ကား သြားၿပီးသည္ရွိေသာ္။ ယထာကမၼံ ဂေတာ၊ ကံအားေလ်ာ္စြာ လား၏။♦စိန္+တိ၊ ဂမ+တ။။ (၁) သိအပ္သည္ (၂) ရာက္အပ္သည္ (၃)ေရာက္သည္ (၄) က်သည္ (၅) ၿပီးသည္-ေဘာ၌-တ။ (၆) ေရာက္ျခင္း။+ တိ ။ [ √ ဂဒ+တ ] ေျပာဆိုေသာ။ မ+ န ။ [ √ ဂမု+တ ] သြားျခင္း၊ ျဖစ္ျခင္း၊ သိျခင္း၊ ေရာက္ျခင္း၊ ယူျခင္း။ တိ သြားေသာ၊ ျဖစ္ေသာ၊ သိေသာ၊ ေရာက္ေသာ၊ ဆည္းကပ္ေသာ၊ လြန္ေသာ၊ က်င့္ေသာ၊ ကင္းေသာ၊ သိအပ္ေသာ၊ ထြက္သြား ေသာ၊ တည္ေသာ၊ ေနေသာ။♦ျမ+(၃) ၁-ေရာက္အပ္သိအပ္ေသာ။ ၂-ေပ်ာက္ဆုံးေသာ။ ၃-သြားေသာ။ ၄-လြန္ေသာ။♦ခ်ဳပ္
ေလာကဝိဒူ
ပု၊ ေလာက- ဝိဒ+ဦ၊ ေလာကံ ဝိဒတိ။။ (၁) ေလာက အားလံုးကိုသိေတာ္မူသည္။ ဂုဏ္ေတာ္ ၉-ပါးတြင္ ပၪၥမ ဂုဏ္ေတာ္။ + (တိ) ေလာကသံုးပါးကို သိေတာ္မူသည္။စိန္+ ပု ။ [ ေလာက √ ဝိဒ+ကြိ ] ေလာကံ အေဝဒီတိ-။ ႐ူ၊ ၅၈၇။ ေလာကကို သိေတာ္မူေသာ (ဘုရားရွင္)။♦ျမ
ပု ။ [ ေလာက+ဂ႐ု ] ေလာကာနံ ဂ႐ု အာစရိေယာ-ေလာကဂ႐ု၊ ေလာကာနံ ဂ႐ု ဘာဇနတၱာ ဝါ-ေလာကဂ႐ု။ ဓာန္ဋီ၊ ၃။ လူ ၃-ပါးတို႔၏အေလးျပဳအပ္ေသာဆရာ-ဘုရား၊ လူ ၃-ပါးတို႔၏အ႐ိုအေသျပဳျခင္း၏တည္ရာျဖစ္ေသာ ဘုရား။♦ျမ+ (ပ) လူသံုးပါးတို႔၏ ဆရာျဖစ္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+(ပ) ဘုရား။ (ေလာကဇီတ, ေလာကေဇ႒, ေလာကနာထ, ေလာကနာယက, ေလာကဝီဒူ, လည္းရွိ၏)။♦ခ်ဳပ္
ပု ။ [ ေလာက+အဂၢ ] ေလာကေတာ အေဂၢါ-ေလာကေဂၢါ။ နိ႐ုတၱိ၊ ၂၂၈။ လူ ၃-ပါး တို႔ထက္ျမတ္ေတာ္မူေသာဘုရား။♦ျမ+ (တိ) (ေလာက+အဂၢ) ေလာက၏ အထြဋ္အျမတ္ ျဖစ္သည္။ (ပ) ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္
ပု ။ [ ေလာက+စကၡဳ ] လူ ၃-ပါးတို႔၏ (သတၱေလာက၏)မ်က္စိသဖြယ္ျဖစ္ေတာ္မူေသာ ဘုရား။♦ျမ+(ပ) ေန။ (ေလာကပဒီပ, ေလာကနယန)။♦ခ်ဳပ္
ထီ+န ။ [ ေလာကတၳ+စရိယ ] ေလာကသူေလာကသားတို႔၏အက်ိဳးစီးပြားကို က်င့္ျခင္း။♦ျမ
(ဣ) (ေလာက+အတၳ+စရိယာ) ေလာက၏ အက်ိဳးငွာ က်င့္ေတာ္မူျခင္း။ လူတို႔၏ အက်ိဳးစီးပြားအလို႔ငွာ က်င့္ျခင္း။♦စိန္
ပု ။ [ ေလာက+နာထ ] ေလာကာနံ ေလာေကသု ဝါ နာေထာ-ေလာကနာေထာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၂။ သတၱဝါ တို႔၏(သတၱဝါတို႔၌) ကိုးကြယ္ရာ ျဖစ္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦ျမ+ (ပ) လူတို႔၏ ကိုးကြယ္ရာျဖစ္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္
(ပ) လူတို႔၏ ေရွ႕ေဆာင္ျဖစ္ေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+ ပု ။ [ ေလာက+နာယက ] သတၱဝါ တို႔၏ အႀကီးအမွဴး-ဦးစီးေခါင္းေဆာင္ ျဖစ္ေတာ္ မူေသာျမတ္စြာဘုရား။♦ျမ
န ။ [ ေလာက+နိတၳရဏ ] သတၱဝါ အေပါင္းကို သံသရာမွ ထုတ္ေဆာင္ကယ္တင္ျခင္း၊ ေလာက ၃-ပါးမွ ထြက္ေျမာက္ျခင္း၊ ေလာကမွ ထြက္ေျမာက္ရာနိဗၺာန္။♦ျမ
န ။ [ ေလာက+နိယ်ာန ] ေလာကမွ ထြက္ေျမာက္ျခင္း၊ သတၱေလာက၏(ဝဋ္ဆင္းရဲမွ) ထြက္ေျမာက္ျခင္း။♦ျမ
တိ ။ [ ေလာက+နႏၵန ] လူအေပါင္းကို ႏွစ္သက္ေစတတ္ေသာ၊ (ဘုရား)။♦ျမ
တိ ။ [ ေလာက+ပေဇၨာတ ] ေလာက၏အလင္းေရာင္သဖြယ္ျဖစ္ေသာ(ဘုရား)
ျမ
တိ ။ [ ေလာက+ပဒီပ ] ေလာကပၸဒီပ၊ ေလာက၏ဆီးမီးတန္ေဆာင္သဖြယ္ျဖစ္ေသာ (ဘုရား)။♦ျမ
တိ ။ [ ေလာက+ပသာဒ √ ကရ+အ ] လူအေပါင္း၏ ၾကည္ညိဳျခင္းကို ျပဳတတ္ေသာ၊ (လူအေပါင္းကို ၾကည္ညိဳေစတတ္ေသာ)။♦ျမ
ပု+န ။ [ တိ+ေလာက ] ၃-ပါးေသာ ေလာက။♦ျမ+ (န) ေလာကသံုးပါး=ကာမေလာက၊ ႐ူပေလာက၊ အ႐ူပေလာက။ လူသံုးပါး။♦စိန္+(န) ေလာကသုံးပါး။ (ကာမ,႐ူပ,အ႐ူပ)။♦ခ်ဳပ္
တိေလာကနာထ
(တိ) လူသံုးပါးတို႔၏ကိုးကြယ္ရာ ျဖစ္သည္။♦စိန္
ပု ။ [ တိေလာက+ဂ႐ု ] ေလာက ၃-ပါး၏ဆရာ။♦ျမ
တိ ။ [ တိေလာက+အဂၢ ] ၃-ပါးေသာ သတၱေလာကထက္ျမတ္ေသာ။♦ျမ
တိ ။ [ တိေလာက+တိလက ] ၃-ပါးေသာ သတၱေလာက၏ မွန္ကူသဖြယ္ျဖစ္ေသာ၊ ၃-ေလာကမွန္ကူ သယမၻဴျမတ္စြာဘုရား။♦ျမ
ပု ။ [ တိေလာက+ဗႏၶဳ ] ၃-ပါးေသာ သတၱေလာက၏ အေဆြအမ်ိဳး(ဘုရား)။♦ျမ
တိ ။ [ တိေလာက+မဟိတ ] ၃-ပါးေသာသတၱေလာကသည္ ပူေဇာ္အပ္ေသာ။♦ျမ+ (တိ) လူသံုးပါးတို႔ ပူေဇာ္အပ္သည္။♦စိန္
တိ ။ [ တိေလာက+သရဏ+ဥတၱမ ] ၃-ပါးေသာ သတၱေလာကတို႔၏ ကိုးကြယ္ရာတို႔၌ ျမတ္ေသာ၊ ၃-ပါးေသာ သတၱေလာက၏ ျမတ္ေသာ ကိုးကြယ္ရာ (ဘုရား)။♦ျမ
အႏုတၱရ
တိ၊ န+ဥတၱရ။ နတၳိဥတၱေရာဥတၱေမာယေတာ။ (၁)လြန္ျမတ္သည္-သာလြန္ျမင့္ျမတ္သူမရွိ။ နတၳိဥတၱရံယႆ။ (၂)အေျဖမရွိ-ထပနီယပဥႇာ။ ထီ-(၃)ေျမာက္မ်က္ႏွာမဟုတ္။♦ဝိ+ (တိ) (အန္+ဥတၱရ) အလြန္အကဲ မရွိေသာ။ မိမိထက္ ျမတ္ေသာသူ မရွိေသာ။ အတုမရွိေသာ။
ေလာကုတၱရာျဖစ္ေသာ။♦စိန္+။တိ။[န+ဥတၱရ] သာလြန္ျမင့္ျမတ္သူ မရွိေသာ၊ အတူမရွိေသာ။♦ျမ+(၃) ၁-သာလြန္သူမရွိေသာ။ ျမင့္ျမတ္ေသာ။ ၂-ျပန္၍မေျပာႏိုင္ေသာ။♦ခ်ဳပ္
အႏုတၱရဓမၼရာဇတာ
(ဣ) မိမိထက္ လြန္ျမတ္သူ မရွိေသာ တရားမင္း၏အျဖစ္။♦စိန္
ပုရိသဒမၼသာရထိ
(ပ) ဆံုးမရာေသာ ေယာက်္ား တို႔၏ ရထားထိန္းသဖြယ္ျဖစ္ေသာ ဆရာ။♦စိန္+ပု၊ သရ+အထိဏ္၊ ပုရိသဒေမၼ သာေရတိ။။ (၁) ဆံုးမသင့္ေသာ ပုဂၢိဳလ္တို႔ကို ဆံုးမေတာ္မူတတ္သည္။ ဗရားဂုဏ္ေတာ္-ဆယ္ပါးတို႔တြင္-သတၱမဂုဏ္ေတာ္။+(၃) သတၱဝါကိုဆုံးမတတ္ေသာဘုရား။♦ခ်ဳပ္
ပုရိသာဇည
(ပ) (ပုရိသ+အာဇည) အမ်ိဳးေကာင္းေယာက်္ား။ ေယာက်္ားျမတ္။ ေယာက်္ားအာဇာနည္။♦စိန္
ပုရိသုတၱမ
(ပ) ေယာက်္ားျမတ္။♦စိန္+(ပ) ေယာက်္ားျမတ္။ (ပုရိသဝရ,ပုရိသပုဂၤဝ)။♦ခ်ဳပ္
ပု ။ [ ဒမၼ+သာရထိ ] ဆံုးမထိုက္သူတို႔ကို (နိဗၺာန္သို႔)သြားေရာက္ေစတတ္ေသာ၊ ဆံုးမထိုက္ သူတို႔ကို ဆံုးမတတ္ေသာ။♦ျမ
အႏုတၱေရာပုရိသဒမၼသာရထိ
ပု၊ ဒမ+ဏ်။ ဒမိတေဗၺာ။ ပုရိေသာစေသာဒေမၼာစ။သရ+အထိဏ္။ အႏုတၱေရာဟုတြာပုရိသဒေမၼာသာေရတိ။ (၁)အတုမဲ့ျဖစ္၍ဆုံးမထိုက္ေသာပုဂၢိဳလ္တို႔ကိုဆုံးမေတာ္မူတတ္သည္။ ဗရားဂုဏ္ေတာ္ ကိုပါးတို႔တြင္ ဆ႒ဂုဏ္ေတာ္။♦ဝိ
သာရထိ
ပု ။ [ √ သရ+ဏိ+ရထိ ] သာေရတီတိ-သာရထိ= ရထဝါေဟာ။ ေမာဂ္-၇၊ ၉၂။ [ √ သရ+ေဏ+ထိ ] သရ-ဂတိယံ၊ ထိ၊ [ သဟ+ရထ = သရထ+ဣဏ္ ] ရေထန သဟ ဂစၧတီတိ ဝါ-သာရထိ, ဣဏ္။ ဓာန္ဋီ၊ ၃၇၆။ ရထားထိန္း၊ ယာဥ္ေမာင္းသမား။♦ျမ+ (ပ) (သ+ရထ+ဏိ) ရထားထိန္း။♦စိန္+ ပု [ √ သာရ+ရထိ ] သာေရတီတိ-သာရထိ= ရထဝါေဟာ။ ေမာဂ္-၇၊ ၉၂။ ရထားထိန္း၊ ယာဥ္ေမာင္းသမား။♦ျမ+ပု၊ သရ+အထိဏ္-သာေရတိ။ သဟ+ရထ၊ သဟရေထန သရေထာ။ အေႆာ။ သရထ+ဣ။ သရေထ နိယုေတၱာ။။ (၁) ရထားထိန္း။ +(ပ) ရထားထိန္း။♦ခ်ဳပ္
သာေရတီတိ သာရထိ။
သရ+ေဏ+ထိ]
(တစ္နည္း)
ရေထန သဟ သရတိ ဂစၦတီတိ သာရထိ။
သရ+ထိ]
သတၳာ
(ပ) (√သာသ္+တု) ဆံုးမသြန္သင္တတ္ေသာ ဆရာ။ လူနတ္တို႔၏ ဆရာ။ ျမတ္စြာဘုရား။ သတၳာရမူပသကၤမိတြာ၊ ျမတ္စြာဘုရားအထံသို႔ ခ်ဥ္းကပ္၍။♦စိန္+(ပ) ၁-ဘုရား (ဗုဒၶ)။ ၂-ဆရာ။ (သတၳဳ)။♦ခ်ဳပ္
ဒိ႒ဓမၼိကသမၸရာယိကပရမေတၳဟိ ယထာရဟံ အႏုသာသတီတိ သတၳာ။
သာသ+ရတၳဳ]
(တစ္နည္း)
ကိေလေသ သဇတိ ဝိႆေဇၨတိ အနဘာဝံ ဂေမတီတိ သတၳာ။
သဇ]
(တစ္နည္း)
ကိေလေသ သာသေနာဒေကန သိၪၥတိတိ သတၳာ။
သိစ]
(တစ္နည္း)
ကိေလသသတၲိသခၤါတံ ဝကႍ ေသာသာေပတီတိ သတၳာ။
သုသ]
(တစ္နည္း)
ကိေလေသ သသတိ ဟႎသတီတိ သတၳာ။
သသု]
(တစ္နည္း)
သဝတိ အာသဝတိ ဓမၼကထံ ေသာတံု ဣစၦတီတိ သတၳာ။
သု]
(တစ္နည္း)
သေမတိ ကိေလေသ ဥပသေမတီတိ သတၳာ။
သမု]
(တစ္နည္း)
အရႏၱိ ပဝတၲႏၱိ ဧေတနာတိ အေတၳာ။
အရ+ထ]
ဥစၥာရ၏။ သဟ အေတၳန ေယာ ဝတၲတီတိ သေတၳာ။ ကုန္သည္အေပါင္းရ၏။ သေတၳာ ဧတႆ အတၳီတိ သတၳာ။ ကုန္သည္မွဴးၾကီးရ၏။ ကုန္သည္ေဟာရာ ပုရိသာ မွတ္ပါေလကုန္ဘိ-ႏွင့္အညီ
သေတၳာ} ဟုဆိုလိုလ်က္၊ ဩ-ကို အာျပဳ၍ သတၳာ-ဟုျဖစ္ေနသည္။ ပံုလိင္ ပုရိသာဒိဂိုဏ္းအတူစဥ္ပါ။ သတၳာ ဝိယာတိ သတၳာ။
သတၳ+ဏ]
(ပုမာဒိ၊ ရာဇာဒိ)
သတၳာေဒဝမႏုႆာနံ
ပု၊ သာသ+ရတၳဳ၊ သာသတိ။။ (၁) ေဒဝ မႏုႆာနံ၊ နတ္လူတို႔၏။ သတၳာ၊ ဆရာျဖစ္ေတာ္မူသည္။ သတၳဝါဟ+ဏ၊ သတၳဝါေဟာ ဝိယ၊ နိပၹႏၷသို႔ ေရာက္ေသာအခါ၊ ဗ်ာကရဏပၸသိဒၶ သတၳဳပုဒ္၏ နိပၹႏၷသို႔လိုက္၍ ၿပီးရသည္။ အရဟံ, ဘဂဝါ တို႔ကဲ့သို႔တည္း၊ ဝါဟ ေနာက္ပုဒ္ ေက်သည္။ သတၱမဂုဏ္ေတာ္။
ဗုဒၶ
ပု ။ [ √ ဗုဓ+တ ] သစၥာေလးပါးကို သိၿပီးေသာ (ဘုရား)။
ဗုဓ+ေဏ+တ ] သစၥာေလးပါးကို သိေစတတ္ေသာ(ဘုရား)၊ ပညာရွိ-သုခမိန္။ (န) အသိဉာဏ္။ တိ ။သိအပ္ေသာ။♦ျမ+ (တိ) (တီ-ကိတ္√ ဗုဓ္+တ) သိၿပီးသည္။ သိေတာ္မူၿပီ။ သစၥာတရားေလးပါးကို သိေတာ္မူၿပီးသည္။ (ပ) ဘုရား။ ပညာရွိ။♦စိန္+ပု၊ ဗုဓ+တ၊ အဗုဇၩိ။။ (၁) ေဉယ်ဓံ (သစၥာ ၄-ပါး)ကို သိေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဗရား။ ဗုဒၶ+ေဏ, တ၊ ေဗာေဓတိ။ (၂) ဝိေနယ်ကို သိေစေတာ္မူေသာဗရား။ အရိေယတိဗုဇၩေတ။ (၄) သိအပ္ေသာဗရား။
ယိုးဓယား၌ ဗရားကို ''ဝရဗုေဒၶါ'' ေခၚသည္။ ဖရဖုတၴိဳး၊ ဟု အသံထြက္သည္။ ျမန္မာ၌လည္းလည္းေကာင္းသို႔ လိုက္၍ ဗရားကို ပုထိုးေခၚၾကသည္။ ဝႏွင့္ဗ ကာရီ ကာရိယ ျဖစ္သည္၊ ဝရမွ ဗရျဖစ္၍။ ¤င္း၌ ဗကို-ဗာလာကို ဖာလာေခၚသကဲ့သို႔ ဖသံျပဳ၍ ဖရျဖစ္သည္။ ¤င္း၌ ဝိသဇၨနီႏွင့္ တကြ ပလုတသံ ပြား၍ ဗရား(ဖရား) ျဖစ္သည္။
ဘုရိပညမွ-ဘုရား, ပူဇာရဟမွ ပုရဟား, စသည္ ၾကံၾကေသး၏၊ ဗရား အေရးအသားက ျမတ္စြာဟူေသာ တြဲဘက္ႏွင့္ လိုက္သည္။ ေလာကီက်မ္းတို႔၌ ဘဂဝေတာ အဝတာရေဘေဒ-ေယန ေဝဒ, တကၠမၼီနံ နိႏၵာကတာ၊ ဣရႆ (ဟိႏၵဴဗရား)၏ အဝတာရ (ပူးဝင္ရာတမန္ေတာ္) ဟူ၏။ ကထာဝတၴဳ၌ လာေသာ ဝိတဏၬဝါဒီ တို႔၏ အယူမ်ိဳးတည္း။ မေစၧာ, ကုေမၼာ, ဝရာေယာစ၊ နရသီေဟာစ, ဝါမေနာ။ ရာေမာ, ရာေမာစ, ရာေမာစ၊ ဗုေဒၶါ ကလၠီစ ေတ ဒသ။ ဟု အဝတာရ ဆယ္မ်ိဳးျပ၏။ ကလၠီ-ဟူသည္-သမၺ လဂၢါ မမုခ်ႆ၊ ျဗာဟၼဏႆ မဟတၱေနာ။ ဘဝေန ဝိဏွဳ ယသႆ၊ ကလၠီ ပါတု ဘဝိႆတိ။ ေမေတၱယ်ဗရား ဟူဘိ၏။ သို႔ျဖစ္၍ ဟိႏၵဴတို႔ ငါတို႔ ျမတ္စြာဗရား၏ ႐ုပ္ပြားေတာ္မ်ားကို ေလးစား ႐ိုေသၾကသည္မွာ သူတို႔၏ ဘုရား၏ တပည့္သာဝက အဝတာရ သညာႏွင့္ ျဖစ္ၾကသည္။ (၅) ပညာရွိ (၆) ဗုဒၶ ၄-ပါး။ ''သုတ, သစၥ, ပေစၥက, ဗုဒၶသဗၺညဳ''။ အံ-၁, ၃, ၃, ၅။+(၃) ၁-သိအပ္ေသာ။ ၂-သိတတ္ေသာ။ ၃-ႀကီးေသာ။ (ပ) ၁-ဘုရား။ ၂-ပညာရွိသုခမိန္။♦ခ်ဳပ္
ဗုဒၶစရိတ
န ။ [ ဗုဒၶ+စရိတ ] ဘုရားရွင္၏အျဖစ္ေတာ္၊ -အျဖစ္စဥ္-(ဗုဒၶဝင္)။♦ျမ
ဗုဒၶစရိယ
ထီ+န ။ [ ဗုဒၶ+စရိယ ] ဘုရားျဖစ္ေၾကာင္း က်င့္စဥ္၊ အသိဉာဏ္ျဖစ္ျခင္း။♦ျမ
ဗုဒၶ+ဂုဏ ] ဘုရားရွင္၏ဂုဏ္ေတာ္။♦ျမ
ဗုဒၶဂုဏ+ဝိဘဝ+သိရီ ] ဘုရားရွင္တို႔ ရအပ္ေသာ ဂုဏ္၏တင့္တယ္ျခင္း အသေရ။♦ျမ
ဗုဓ
ပု ။ [ √ ဗုဓ+အ ] ဗုဇၩတီတိ-ဗုေဓာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၂၂၈။ ပညာရွိ။♦ျမ+ (တိ) (√ဗုဓ္+အ) ပညာရွိသည္။ (ပ) ပညာရွိ။ ဗုဒၶဟူးၿဂိဳဟ္။♦စိန္+ ဘူ+ဒိ= ေဗာဓေန-သိျခင္း၌။ ဒိ= ဝိကသန ဂတိ ဇာဂေရသု-ပြင့္ျခင္း, သြားျခင္း, ႏိုးျခင္းတို႔၌။ (အဝဂမေန) ေဗာဓတိ၊ ဗုဇၩတိ။♦ျမ+ပု၊ ဗုဓ+အ။။ (၁) ပညာရွိ (၂) ဗုဒၶဟူးၿဂိဳဟ္-ဗဟပၸတိဘရိယာယံ တာရာယံ စေႁႏၵကာ ဇနိေတ ပုေတၱ ဂဟေဘေဒ။+(ပ) ပညာရွိသုခမိန္။ (ဗုဓဇန)။♦ခ်ဳပ္
(စတၲာရိ သစၥာနိ) ဗုဇၩတီတိ ဗုေဒၶါ။√ဗုဓ+တ]
(တစ္နည္း)
ေဗာေဓတီတိ ဗုေဒၶါ။√ဗုဓ+ကာရိတ္ေက်+တ]
(တစ္နည္း)
ဗုဒၶိ ယႆ အတၳီတိ ဗုေဒၶါ။ဗုဒၶိ+ဏ]
(တစ္နည္း)
ဗုဒၶံ(ဉာဏံ) ယႆ အတၳီတိ ဗုေဒၶါ။
(တစ္နည္း)
ေဒြ(ဝ႗မူလာနိ) ဥဒၶရတီတိ ဗုေဒၶါ။
ဒြိ+ဥ√ဓရ+ကြိ]
ဒြိဥဓ-ဟုဆိုလို၊ ဒြိ-ကို ဗာ-ျပဳ၊ ခြင္း၊ ေခ်၊ ကပ္၊ ဒ္-လာ။
(တစ္နည္း)
ဗာေလ ဥဒၶရတီတိ ဗုေဒၶါ။
ဗာလ+ဥ√ဓရ+အ]
ဗာလုဒၶရ-ဟုဆိုလို၊ လ-ေခ်၊ ရ-ေခ်၊ (ဗာဥဒၶ) ခြင္း၊ ေခ်၊ ကပ္။
ဘဂဝ
ပု ။ [ ဘဂ √ ဝန+ကြိ ] သီလ-စေသာဂုဏ္ကို ေတာင့္တတတ္ေသာ ဘုရား။
ျမ+ ပု ။ ဘဂ √ ဝမု+ကြိ ] သိရီ-စေသာ ဘုန္းေတာ္တို႔ကို ေထြးအန္တတ္ေသာ-ဘုရား။
ျမ+ ပု ။ [ ဘဂ √ ဝန+ကြိ ] ဘေဂ သီလာဒိဂုေဏ ဝနိ ဘဇိ ... ယာစိ ပတၳယီတိ-ဘဂဝါ။ ဒီဋီ-၁၊ ၄၇။ သီလစေသာ ဂုဏ္တို႔ကို မွီဝဲေတာင့္တ တတ္ေသာဘုရား။ [ ဘဂ ဝမု+ကြိ ] ဘဂံ ဝါ သိရႎ ဣႆရိယံ ယသၪၥ ဝမိ ေခလပိ႑ံဝိယ ဘၮယီတိ-ဘဂဝါ။ ဒီဋီ-၁၊ ၄၇။ သိရီ-စေသာ ဘုန္းေတာ္တို႔ကို ေထြးအန္ စြန္႔လႊတ္တတ္ေသာဘုရား၊ [ ပုမာဒိဂိုဏ္း၊ ရာဇာဒိဂိုဏ္းၾကံ။]♦ျမ
ဘဂဝါ
(တိ) ဘုန္းရွိသည္။ (ပ) ဘုန္းေတာ္အလြန္ႀကီးေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။ ဣႆရိယ ဓမၼ ယသ သိရီ ကာမ ပယတၱ တည္းဟူေသာ ဘုန္းေတာ္ေျခာက္ပါးႏွင့္ ျပည့္စံုေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+(ပ) ဘုန္းေတာ္ေျခာက္ပါးရွိေသာဘုရား။♦ခ်ဳပ္
ဘဂဝနၱဳ
ပု၊ ဘဂ+ဝႏၲဳ၊ ဘဂါ ယႆတၴိ။။ (၁) ဣႆရိယ စေသာ ဘုန္းေျခာက္ပါးရွိေတာ္မူေသာဗရား။ ဣႆာရိယံ သိရီ ကာေမာ၊ ဓေမၼာ ယေသာ ပယတၱတာ။
ဘဇ+ ဝႏၲဳ၊ ဘဇိ ေသဝိပႏၲာနိ ေသနာသနာနိ။
(၂) ေတာေက်ာင္းကို မွီဝဲဆည္းကပ္ေတာ္မူေသာဗရား။
ဘာဂ+ဝႏၲဳ၊ ဘာေဂါ အႆတၴိ။ (၃) ပစၥည္း ၄-ပါး အတို႔ ရွိေတာ္မူေသာဗရား။
ဘဇ+တဝႏၲဳ၊ ဓမၼရတနံ ဘဇိဝိဘဇိ။
(၄) ဓမၼရတနာကို ေဝဘန္ေတာ္မူေသာ ဗရား။
ဘႏၨ+တဝႏၲဳ၊ ကိေလေသ ဘၪၨိ။ (၅) ကိေလသာကို ခ်ိဳးဖ်က္ေတာ္မူေသာ ဗရား။
ဂ႐ု ေသတစၧတၱံ ဝိယ။ (၆) ေက်ာက္ထီးတႏၲဳအေလးျပဳအပ္ေသာဗရား။
ဘာဂ်+ ဝႏၲဳ။ ဘာဂ် မႆတၴိ။ (၇) ပါရပၸတၴံ ကုသလ မႆတၴိ။ (၈) အထြက္အထိပ္ ေရာက္ေသာ ဘုန္းကံရွိေတာ္မေသာ ဗရား။
ဘာဝိတ+အတၱ၊ ဘာဝိေတာ အတၱာ ေယန။
(၉) ပြားေစအပ္ၿပီးေသာ သေဘာရွိေတာ္မူေသာ ဗရား။
ဘဝႏၲ-ဂမု+ကြိ၊ ဘဝႏၲံ ဂစၧတိ။ (၁ဝ) ဘဝ၏ အဆံုးနိဗၺာန္သို႔ ေရာက္ေတာ္မူေသာ ဗရား။ တဂီ, ဘဇီ, ဘာဂိ, ဝိဘတၱဝါ၊ အကာသိ ဘဂၢႏၲိ, ဂ႐ူတိ, ဘာဂ်ဝါ။ ဗဟူဟိဉာေယဟိသုဘာဝိတတၱေနာ၊ ဘဝႏၲေဂါေသာ ဘဂဝါတိ ဝုစၥတိ။
ဘဝ-ဝႏၲ-ဂမု+ယု၊ ဘေဝသုဂမနံ ဝႏၲံေယန။ (၁၁) ဘဝသံုးပါး၌ သြားေသာတဏွာကို ေထြးပစ္ေတာ္မူၿပီးေသာ ဗရား။ (နိေဒၵသလာ ၁ဝ-နည္း, အ႒ကထာ တစ္နည္း)။
ဘာဂ+ဝႏၲဳ။ ဘာဂါ အႆတၴိ။။ (၁၂) သူတစ္ပါးႏွင့္ မဆက္ဆံ ထူးခြၽန္ေသာ ဂုဏဘာဂ ရွိေတာ္မူေသာ ဗရား။ ဘဝ+ဝႏၲဳ၊ ဘရီယႏၲိ သမၻရီယႏၲီတိ ဘတာ။
ဘတာ အႆတၴိ။ (၁၃) ဆည္းပူးအပ္ၿပီးေသာ ပါရမီရွိေသာဗရား။ ဘရိ သမၻရိ၊ ျပဳ၍ ဘရဓာတ္ တဝႏၲဳလည္း သင့္၏။
ဘာဂ-ဝန+ကြိ၊ဘာေဂန ဝနိ ဘဇိ။ (၁၄) ေန႔စဥ္ကုေဋ ႏွစ္သန္း ေလးသိန္းေသာ ဝဠၪၨနဖလသမာပတ္အစုကို ဝင္စားဆည္းကပ္ေတာ္မူေသာ ဗရား။ (၁၅) ပရိေညယ်စေသာ အဘိသမယဘာဂကို မျပတ္မွီဝဲေသာ ဗရား။ ဘာေဂ ဝနိ အဘိပတၴယိ။ (၁၆) သာဝကသာဓာရာဏ ဓမၼေကာ႒ာသကို အျမဲေတာင့္တေတာ္မူေသာ ဗရား။ ဘာဂ-ဝန+ ကြိ၊ ဘေဂ သမၸတၱိေယာ ဝနိ ဘဇိ။ (၁၇) ေလာကီ, ေလာကုတၱရာ, သမၸတၱိသို႔ ကပ္ေရာက္ေတာ္မူေသာဗရား။ ဘတၱ+ဝႏၲဳ၊ ဘတၱာ ဒဠႇဘတၱိကာ အႆတၴိ။ (၁၈) ထံပါးဆည္းကပ္ ပရိသတ္ရွိေတာ္မူေသာ ဗရား။ ဘဂ-ဝမု+ကြိ၊ ဘေဂ သမၸတၱိေယာ ဝမိ။ (၁၉) စည္းစိမ္ကို ေထြးပစ္ေတာ္မူေသာ ဗရား။ ဘာဂဂမု+ကြိ၊ ဘာေဂနာမ႐ူပေကာ႒ာေသ ဝဟိ။ (၂ဝ) သခၤါရတရားအားလံုး ရြံမုန္းေထြးအန္ေတာ္မူေသာ ဗရား။ ဘာဂဝါ ဘတဝါ ဘာေဂ၊ ဘေဂစ ဝနိ ဘတၱဝါ၊ ဘေဂ ဝမိ တထာဘာေဂ၊ ဝမီတိ ဘဂဝါဇိေနာ။ (ဋီကာ)+ ပု ။
ဘဂ+ဝႏၲဳ ] ဘုန္းေတာ္ ၆-ပါး ရွိေတာ္မူေသာဘုရား။♦ျမ
ဘဂဝါ
ျမတ္စြာဘုရား၊ ဘုန္းေတာ္ေျခာက္ပါးရွိေတာ္မူေသာဘုရား။
ဘဇိတဗၺာတိ ဘဂါ။√ဘဇ+ဏ]
၊ ဘုန္းေျခာက္ပါးရ၏ ဘဂါ ယႆ အတၳီတိ ဘဂဝါ။
ဘဂ+ဝႏၱဳ]
သံုးေဆာင္ခံစားအပ္ေသာ ဘုန္းေျခာက္ပါးရွိေတာ္မူေသာဘုရား
ဘုဥၨိတေဗၺာတိ ဘေဂါ။√ဘုဇ+အ]
။ ဘေဂါ ယႆ အတၳီတိ ဘဂဝါ။
ဘဂ+ဝႏၱဳ]
ဖ်က္ခ်ိဳးအပ္ၿပီးေသာ ရာဂစေသာကိေလသာရွိေတာ္မူေသာဘုရား
ဘဥၨိတေဗၺာတိ ဘေဂါ။√ဘဥၨ+တ]
ရာဂစေသာကိေလသာရ၏။ ဘေဂါ ယႆ အတၳီတိ ဘဂဝါ။
ဘုန္းကံပါရမီရွိေတာ္မူေသာဘုရား
ဘဇိတဗၺႏၱိ ဘာဂ်ံ။√ဘဇ+ဏ်]
ဘာဂ်ံ ယႆ အတၳီတိ ဘဂဝါ။
ဘာဂ်+ဝႏၱဳ]
ဘဝတို႔၌ ေထြးအန္အပ္ၿပီးေသာ သြားေၾကာင္းတဏွာရွိေတာ္မူေသာဘုရား
ဂစၦတိ ဧေတနာတိ ဂမနံ။√ဂမု+ယု]
သြားေၾကာင္းတဏွာရ၏။ ဝမီယိတၳာတိ ဝႏၱံ။√ဝမု+တ]
ေထြးအန္အပ္ၿပီးေသာ တဏွာရ၏။ ဝႏၱံ ဂမနံ ေယနာတိ ဝႏၱဂမေနာ။ (ဘုရားရ၏) ဘေဝသု ဝႏၱဂမေနာ ဘဂဝါ။ ဘုရားရ၏။ ဘဝ၀ႏၱဂမန-ဟုဆိုလို၊ ဘဝ-မွ ဘ-ကို ယူ၊ ဝႏၱ-မွ ဝ-ကိုယူ၊ ဂမန-မွ ဂ-ကိုယူ၊ (ဘဝဂ)ဟုျဖစ္၊ ဝ-ႏွင့္ ဂေရွ႕ေနာက္ျပန္၊ ဝ-၌ အာဒီဃျပဳ၊ ဘဂဝါ-ဟုျဖစ္၏။
မာရ္ငါးပါးဖ်က္ဆီးေတာ္မူၿပီးေသာဘုရား
(ပဥၥမာေရ)အဘဥၨီတိ ဘဂဝါ။√ဘဇ+ဝႏၱဳ]
ဘဂၢဝါ-ဟုဆိုလို၊ ဂ-တစ္လံုးေခ်။
ဥတၲရိမႏုႆဓမၼကို မွီဝဲေတာ္မူေသာဘုရား
(ဥတၲရိမႏုႆဓေမၼ) ဘဇီ ေသဝီတိ ဘဂဝါ။√ဘဇ+တဝႏၱဳ]
ဘတၲဝါ-ဟုဆိုလို၊ ဘဂဝါ-ျဖစ္။
သီလစေသာ ဂုဏ္တို႔ကိုမွီဝဲေတာ္မူေသာဘုရား
ဘဇိတဗၺာတိ ဘဂါ။ (သီလာဒိဂုဏာ) ဘေဂ ဝနီ ဘဇီတိ ဘဂဝါ။
ဘဂ√ဝန+ကြိ]
ဘုန္းေတာ္တို႔ကို ေထြးအန္စြန္႔လႊတ္ေတာ္မူေသာဘုရား
ဘဂံ ဝမီ ဆ႗ယီတိ ဘဂဝါ။
ဘဂ√ဝမု+ကြိ]
မွတ္ခ်က္-ဉာဏ္႐ႈပ္ေထြးမည္ စိုး၍ ဤမွ်ေလာက္ သာေရးသည္၊ က်မ္းဂန္တို႔၌ နည္းမ်ားစြာ က်န္ေသးသည္။
မုနိ
ပု ။ [ ေမာန+ဤ ] ေမာနမႆတၳီတိ-မုနိ၊ ရေႆာ, ၾသႆု။ ဓာန္ဋီ၊ ၄၃၃။ စကား ေစာင့္စည္းသူ။♦ျမ+ (ပ) ဆိတ္ဆိတ္ေနေသာ အက်င့္ရွိေသာ သူ။ ဉာဏ္ပညာႏွင့္ ျပည့္စံုေသာ သူ။ ပစၥဳပၸန္ ကာလတမလြန္ေလာကကို သိေသာပုဂၢိဳလ္။ ရဟန္း။ ရဟႏၲာ။ ျမတ္စြာဘုရား။
စိန္+ ပု ။ [ √ မူ+နာ+ဣ ] ရေသ့, ရဟန္း၊ သူေတာ္, သူျမတ္။♦ျမ+ ပု ။ [ √ မန+ဣ ] မန-ဉာေဏ, အႆ ဥတၱံ၊ မနတိ ဇာနာတီတိ-မုနိ= သမေဏာ။ ေမာဂ္-၇၊ ၈။ ရေသ့, ရဟန္း၊ သူေတာ္, သူျမတ္, ဘုရား။♦ျမ+ ပု ။ [ √ မုန+ဣ ] မုန-ဉာေဏ၊ မုနာတီတိ-မုနိ၊ ဝါဓိကာရာ န ဝုဒၶိ။ ႐ူ၊ ၆၇၉။ သဗၺာကာေရန သဗၺဓမၼာနံ မုနနေတာ-မုနိ၊ ဓမၼဝါေဒသု ဝါ ေမာန ကရဏေတာ-မုနိ။ ဓာန္ဋီ၊ ၁။ ဘုရား, ရေသ့, ရဟန္း၊ (သူေတာ္သူျမတ္။)♦ျမ+(ပ) ၁-ဘုရား။ ၂-ရေသ့။ ၃-ေပါက္ပင္။ ၄-စကားနည္းပါေသာသူ။♦ခ်ဳပ္
မုနိ+ေသ႒ ] ရဟန္းတို႔ထက္ျမတ္သူ၊ ဘုရား။♦ျမ
မုနိဝရ
(ပ) ရဟန္းျမတ္။ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+ ပု ။ [ မုနိ+ဝရ ] ျမတ္ေသာဘုရား။♦ျမ
မုနိရာဇာ
(ပ) ရဟန္းတို႔၏ မင္းျဖစ္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္
မုနိ+မုနိ ] ဘုရား။♦ျမ
မုနိထြတ္တင္ ဘုရား႐ွင္
မုနိနၵ
(ပ) (မုနိ+ဣႏၵ) ရဟန္းတို႔၏ မင္း။ မုနိငါးပါးတို႔ကို အစိုးရေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+ ပု ။ [ မုနိ+ဣႏၵ ] မုနိနံ ဣေႏၵာ ရာဇာ-မုနိေႏၵာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၁။ ဘုရား။♦ျမ
ဝိသုဒၶိေဒဝါ၊ ဝိသုဒၶိနတ္-ဘုရား, ရဟႏၲာ, အရိယာ။ အက်ယ္ကို နီတိဓာ၊ ၂၂ဝ-၌႐ႈပါ။
နာထ
(တိ) (√နာထ္+အ) ကိုးကြယ္ရာ ျဖစ္သည္။ (ပ) ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+ ပု ။ [ √ နာထ+အ ] နာထတိ သတၱာနံ ဟိတံ ယာစတိ, ကိေလေသ ဝါ ဥပတာေပတိ, သေတၱသု ဝါ ဣႆရိယံ ကေရာတိ, ေတသံ ဝါ ဟိတံ အာသီသတီတိ-နာေထာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၁။ ဘုရား၊ ကိုးကြယ္အားထားရာ၊ ကိုးကြယ္အားထားမႈ။♦ျမ+(ပ) ၁-ဘုရား။ ၂-အရွင္သခင္။ ၃-ႏြား နဖါးႀကိဳး။ (၃) ကိုးကြယ္ရာျဖစ္ေသာ။♦ခ်ဳပ္
ေလာကနာထ
ပု ။ [ ေလာက+နာထ ] ေလာကာနံ ေလာေကသု ဝါ နာေထာ-ေလာကနာေထာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၂။ သတၱဝါ တို႔၏(သတၱဝါတို႔၌) ကိုးကြယ္ရာ ျဖစ္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦ျမ+ (ပ) လူတို႔၏ ကိုးကြယ္ရာျဖစ္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္
မဟာဝီရ
(တိ) ႀကီးျမတ္ေသာ လံု႔လ ရွိသည္။ (ပ) ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+ တိ ။ မဟႏၲ+ဝီရ ] ႀကီးေသာလံု႔လရွိေသာ။♦ျမ
တထာဂတ
ပု၊ တထာ, အာ-ဂမု+တ။။(၁) ေရွးဗရားတို႔အတူ ၾကြလာေတာ္မူေသာဗရား။
ယေထဝ ေလာကမွိ ဝိပႆိအာဒေယာ၊ သဗၺညဳဘာဝံ မုနေယာ ဣဓာဂတာ။ တထာ အယံ သက်မုနိပါ အာဂေတာ၊ တထာဂေတာ ေတန ဝုစၥတိ စကၡဳမာ။။တထာ+ဂတ၊ တထာဂေတာ၊ ေရွးဗရားတို႔ အတူ ခုနစ္လွမ္း ၾကြလွမ္းေတာ္မူေသာ ဗရား။ မုဟုတၱဇာေတာဝ ဂဝမၸတီ ယထာ၊ သေမဟိ ပါေဒဟိ ဖုသီ ဝသုႏၶရံ။ ေသာ ဝိကၠမိ သတၱပဒါနိ ေဂါတေမာ၊ ေသတၪၥ ဆတၱံ အႏုဓာရယံု မ႐ူ။။ ဂႏ႖ာန ေသာ သတၱပဒါနိ ေဂါတေမာ၊ ဒိသာ ဝိေလာေကသိ သမာ သမႏၲေတာ။ အ႒ဂၤုေဂတံ ဂိရ မဗၻဳဒီရယိ။။
တစ္နည္း (၂) ေရွးဗရားတို႔အတူ ျဖစ္ေတာ္မူေသာ ဗရား။ တထ+ အာဂတ။ တထံ တထဓမၼံ အာဂမိ ပႆိ၊ မွန္ေသာတရားတို႔ကို ျမင္ေတာ္မူၿပီးေသာ ဗရား။ တထာ+ဂဒ+အ။ တထာ- ဂဒတိ ဝဒတိ၊ (၆) မွန္ေသာအတိုင္း ေဟာေတာ္မူေသာ ဗရား။ အာဂဒနံ ဝဒနံ အာဂေတာ။ တေထာ အဝိပရိေတာ အာဂေဒါ ယႆ၊ လည္းျပဳ။ တထာဂမု+ တ။ တထာ ဂေတာ ပဝေတၱာ။ (၇) ထိုအတိုင္းျဖစ္ေတာ္မူေသာ ဗရား။ တထ+ အဂဒ။ အဂေဒါ ဝိယ အဂေဒါ၊ ေဒသနာ ဝိလာေသာ, ပုညဳႆေယာစ။ တေထာအဝိပရိေတာ အဂေဒါ ယႆ။ (၈) မေဖါက္မျပန္ ကဲလြန္ေသာ ေဒသနာဉာန္, ဘုန္းကံရွိေတာ္မူေသာ ဗရား။ တထာ+ ဂတ။ တထာယ ဂေတာ-အဝဂေတာ, အတီေတာ, ပေတၱာ, တထံ ပတိပေႏၷာ။ (၉) မွန္ကန္ေသာ တီရဏပရိညာျဖင့္သိ, ပဟာနပရိညာျဖင့္လြန္, သစၧိကိရိယာျဖင့္ေရာက္, ပတိပဒါကိုက်င့္ၿပီးေသာ ဗရား။ အံ-၁-၁၃-ဝဂ္, ၁-သုတ္အ႒ကထာစသည္။ တထာ+ဂတ။ တထာဂေတာ ပတိပေႏၷာ။ (၁ဝ) ဆုေတာင္းအားေလ်ာ္စြာ က်င့္ေတာ္မူေသာ ဗရား (၁၁) အလိုေတာ္အတိုင္း ကိုယ္ႏႈတ္စိတ္ျဖစ္ျခင္း ရွိေတာ္မူေသာ ဗရား(၁၂) ေရွးဗရားတို႔အလား သေဘာထား ရွေတာ္မူေသာ ဗရား (၁၃) ေရွးဗရားအလားအသြား တူေတာ္မူေသာ ဗရား (၁၄) ဉာန္ေတာ္ျဖင့္သာ ၾကြလာေတာ္မူေသာ ဗရား။ ¤င္းဋီကာ။+ တိ ။ [ တထာ+အာဂတ ] ဘုရား၊ ပေစၥကဗုဒၶါ၊ တရား၊ သံဃာ၊ ရဟႏၲာ၊ သတၱဝါ။
ျမ+ ပု ။ တထာဂတ+ဂုဏ ] ေနာက္ပုဒ္ေက်၊ တစ္နည္း= ဌာႏူပစာၾကံပါ။ ဘုရားရွင္၏ဂုဏ္။♦ျမ+ (ပ) ေရွးဘုရားတို႔ကဲ့သို႔ အလား ရွိေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။ ရဟႏၲာ။ သတၱဝါ။
စိန္+၊ ပု ၊ [ တထာ √ ဂမု+တ ] ယထာ ပုရိမကာ သတၱာ ဇာတိ ဇရာ မရဏံ ဂစၧ ႏၲိ, တထာ အယမိၸ ဂစၧတီတိ-တထာဂေတာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၉၃။ သတၱဝါ၊ ဘုရား♦ျမ+(ပ) ၁-ဘုရား။ ၂-သတၱဝါ။♦ခ်ဳပ္
တထာဂတ+ဂါရဝ ] ဘုရား၌ ႐ိုေသေလးစားသူ၏အျဖစ္။♦ျမ
တထာဂတ+ဂုဏ ] ဘုရား ရွင္၏ ဂုဏ္ေက်းဇူး။♦ျမ
တထာဂတ+ဝစန ] ျမတ္စြာ ဘုရား၏စကားေတာ္။♦ျမ
ေဒဝ
(၁) (ပ) (√ဒိဝ္+ဏ) နတ္။ မိုး။ မင္းႀကီး။ ဝိဂေတ ေဒေဝ၊ မိုးစဲလတ္ေသာ္။ (၂) (န) ေကာင္း မေကာင္းအဖို႔ရွိေသာ ကံ။♦စိန္+ ပု ။ [ √ ဒိဝု+ဏ ] ေကာင္းကင္၊ နတ္။ ဒိဗၺႏၲိ ဝႈႎ ဝိ႐ုဠႇႎ ဂစၧ ႏၲိ ေလာကာ အေနနာတိ-ေဒေဝါ။ ဓာန္ဋီ၊ ၄၇။ မိုးတိမ္၊ မိုး။ ေဒဝယတိ ဂဇၨတီတိ-ေဒေဝါ= ေမေဃာ၊ မိုး။ ဒိဗၺႏၲိ ကီဠ ႏၲိ အတၱေနာ ဝိသေယ ဣႆရိယံ ကေရာႏၲီတိ-ေဒဝါ= ရာဇာေနာ၊ သမၼဳတိနတ္၊ မင္း။ ကုသိုလ္ကံ၊ အကုသိုလ္ကံ။ ဒိဗၺႏၲိ ကီဠ ႏၲိ ပၪၥဟိ ကာမဂုေဏ ဟီတိ-ေဒဝါ= စတုမဟာ ရာဇိကာဒေယာ၊ ဥပပတၱိနတ္။ ဒိဗၺႏၲိ ကီဠ ႏၲိ ပရမာယ စ်ာနကီဠာ ယာတိ-ေဒဝါ= ဝိသုဒၶိေဒဝါ၊ ဝိသုဒၶိနတ္-ဘုရား, ရဟႏၲာ, အရိယာ။ အက်ယ္ကို နီတိဓာ၊ ၂၂ဝ-၌႐ႈပါ။ ထီ၌ ေဒဝီ။♦ျမ+(ပ) ၁-နတ္။ ၂-မင္းၴ, ရွင္ဘုရင္။ ၃-ခဲအို။ မတ္။ ၄-မိုးတိမ္။ ၅-ေကာင္းကင္။ ၆-လူမိုက္။ ၇-ကေလးသူငယ္။ ၈-ဂုဏ္ၿပိဳင္ျခင္း။ အားက်ျခင္း။ ၉-ကစားျမဴတူးျခင္း။ ၁ဝ-ေသျခင္း။♦ခ်ဳပ္
ပု ။ [ ေဒဝ+ေဒဝ ] နတ္ထက္နတ္၊ သမၼဳတိနတ္ ဥပပတၱိနတ္ ဝိသုဒၶိနတ္တို႔ထက္ ထူးျမတ္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦ျမ+ (ပ) နတ္တို႔၏နတ္ ျဖစ္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။ သမၼဳတိနတ္ ဥပပတၱိနတ္ ဝိသုဒၶိနတ္တို႔ထက္ ထူးျမတ္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+(ပ) ၁-ဘုရား(ဗုဒၶ)။ ၂-ျဗဟၼာ။ ၃-ပရမီသြာ။♦ခ်ဳပ္
နာထ
(တိ) (√နာထ္+အ) ကိုးကြယ္ရာ ျဖစ္သည္။ (ပ) ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+ ပု ။ [ √ နာထ+အ ] နာထတိ သတၱာနံ ဟိတံ ယာစတိ, ကိေလေသ ဝါ ဥပတာေပတိ, သေတၱသု ဝါ ဣႆရိယံ ကေရာတိ, ေတသံ ဝါ ဟိတံ အာသီသတီတိ-နာေထာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၁။ ဘုရား၊ ကိုးကြယ္အားထားရာ၊ ကိုးကြယ္အားထားမႈ။♦ျမ+(ပ) ၁-ဘုရား။ ၂-အရွင္သခင္။ ၃-ႏြား နဖါးႀကိဳး။ (၃) ကိုးကြယ္ရာျဖစ္ေသာ။♦ခ်ဳပ္
သကၠ
ဘူ= ဂတိယံ-သြားျခင္း၌။ သကၠတိ။ စု= ဘာသေန-စကားဆိုျခင္း၌။ သေကၠတိ၊ သကၠ ယတိ။♦ျမ+ (၁) (တိ) (√သက္+ယ) စြမ္းႏိုင္သည္။ (၂) (ပ) (√သက္+ရ) သိၾကားမင္း။ လက္ထုတ္ပင္။ (၃) (ပ) သာကီဝင္မ်ိဳး။♦စိန္+ တိ ။ [ √ သက+က ] အသုေရ ေဇတံု သကၠဳ ဏာတီတိ-သေကၠာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၁၈။ သကၠတီတိ-သေကၠာ= ေဒဝိေႏၵာ, သမေတၳာ စ။ ေမာဂ္-၇၊ ၁၄။ သိၾကားမင္း၊ စြမ္းႏိုင္ေသာ။ (ကစၥည္း၊ ၅၈၃-ကိုလည္း႐ႈ။) အရိဝိဇယ ေလာကမရိယာဒါ တိကၠမာဒီသု သေကၠာႏၲီတိ-သကၠာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၁၈၄။ သကၠတိုင္း။ (ဘုရား၊ သာကီဝင္မင္းမ်ိဳး။)♦ျမ+(ပ) ၁-သိၾကားမင္း။ ၂-သကၠတိုင္း။ ၃-ေဂါတမဘုရား။ ၄-သာကီဝင္ႏြယ္။ (၃) ၁-တတ္စြမ္းႏိုင္သည္။ ၂-သည္းခံႏိုင္သည္။♦ခ်ဳပ္
သက်
(ပ) သာကီဝင္မင္း။♦စိန္+(ပ) ၁-သာကီဝင္ႏြယ္။ ၂-ေဂါတမဘုရား။ (၃) စြမ္းႏိုင္သည္။ (သက်ဝတ ေဘာ ကုမာရာ)။♦ခ်ဳပ္
သက်ကုၪၨရ
(ပ) ဘုရား။ (သက်ပုတၱ, သက်သီဟ, သက်မုနီ)။♦ခ်ဳပ္
သက်ပတၱိယ
(ပ) သာကီဝင္မင္းသားဘုရား၏သားေတာ္။ (ရဟန္း)။♦ခ်ဳပ္
သက်ပုတၱိကသက်ပုတၱိယ
(တိ) သာကီဝင္မင္းသားဘုရား၏ တပည့္ျဖစ္ေသာ။ သာကီဝင္အမ်ိဳးျဖစ္ေသာ။♦စိန္
ဇိနပုတၱ
ပု ။ [ ဇိန+ပုတၱ ] ဘုရားရွင္၏သားေတာ္၊ ဘုရားရွင္၏တပည့္သာဝက။♦ျမ+ (ပ) ျမတ္စြာဘုရား၏ တပည့္သား။♦စိန္
ဇိန+ဝစန ] ဘုရားရွင္၏စကား၊ ဘုရားစကားေတာ္။♦ျမ+ (န) ျမတ္စြာဘုရား၏ စကားေတာ္။♦စိန္
ဇိန+ဝရ ] ျမင့္ျမတ္ေသာဘုရား၊ ဘုရားျမတ္။♦ျမ
ဇိန+ဝရ+ပဝရ ] ျမင့္ျမတ္သူတို႔ထက္ ျမင့္ျမတ္ေတာ္မူေသာဘုရား၊ အျမတ္ဆံုးဘုရား။♦ျမ
ဇိန+ဝရ+ဝသဘ ] ျမင့္ျမတ္သူ တို႔ထက္ျမတ္ေတာ္မူေသာဘုရား၊ အျမတ္ဆံုးဘုရား။♦ျမ
ဇိနဂၢ
ဇိန+အဂၢ ] ျမင့္ျမတ္ေသာဘုရား၊ ဘုရားျမတ္။♦ျမ+ (ပ) (ဇိန+အဂၢ) ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္
ဇိနသာသန+ဝရ ] ဘုရားရွင္၏ သာသနာေတာ္ျမတ္။♦ျမ
အနႏၲဇိန
(ပ) အဆံုးမရွိေသာ ဉာဏ္ျဖင့္ ျပည့္စံုေတာ္မူ၍ မာရ္ငါးပါးကို ေအာင္ျမင္ေတာ္မူေသာ ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+(ပ) ျမတ္စြာဘုရား။♦ခ်ဳပ္
အတုလ
။တိ။[န+တုလ] မႏိႈင္းယွဥ္အပ္ေသာ၊ အတူ မရွိေသာ။♦ျမ+ (တိ) တူေသာသူ မရွိေသာ။♦စိန္+တိ၊ တုလ+ဏ,အ။ နတၳိတုလာယႆ။ (၁)ႏိႈင္းစရာမရွိသူ (၂)အလြန္တင့္တယ္ျခင္းရွိသည္။ ပုံ-(၃)ႏွံးပင္။♦ဝိ+(၃) တူသူမရွိေသာ။ (ပ) ၁-ဘုရား။ ၂-ႏွမ္းပင္။♦ခ်ဳပ္
ဓမၼရာဇာ
(ပ) တရားမင္း။ ဓမၼရာဇ္။♦စိန္+(ပ) ၁-မင္းေကာင္းမင္းျမတ္။ ၂-ဘုရား (ဓမၼသာမိ)။♦ခ်ဳပ္
တိ ။ [ ဓမၼ+သာမီ ] တရား၏အရွင္ ျဖစ္ေတာ္မူေသာ။♦ျမ
စကၡဳမာ
(တိ) ပညာအျမင္ ရွိသည္။ ပညာမ်က္စိျဖင့္ ျပည့္စံုသည္။♦စိန္+(ပ) ဘုရားသခင္။♦ခ်ဳပ္
ပု ။ [ စကၡဳမႏၲဳ+ဘာဝ ] စကၡဳ ၅-ပါးရွိေသာ ဘုရား၏အျဖစ္။♦ျမ
ပု ။ [ ဇလန+ဥတၱမ+နာယက ] ထြန္းလင္းေတာက္ပေသာ လ,ေန,နတ္,ျဗဟၼာ တို႔ထက္ျမတ္ေသာဘုရား။♦ျမ
သက်
(ပ) သာကီဝင္မင္း။♦စိန္+(ပ) ၁-သာကီဝင္ႏြယ္။ ၂-ေဂါတမဘုရား။ (၃) စြမ္းႏိုင္သည္။ (သက်ဝတ ေဘာ ကုမာရာ)။♦ခ်ဳပ္
သက်ကုၪၨရ
(ပ) ဘုရား။ (သက်ပုတၱ, သက်သီဟ, သက်မုနီ)။♦ခ်ဳပ္
သက်ပတၱိယ
(ပ) သာကီဝင္မင္းသားဘုရား၏သားေတာ္။ (ရဟန္း)။♦ခ်ဳပ္
သကၠ
ဘူ= ဂတိယံ-သြားျခင္း၌။ သကၠတိ။ စု= ဘာသေန-စကားဆိုျခင္း၌။ သေကၠတိ၊ သကၠ ယတိ။♦ျမ+ (၁) (တိ) (√သက္+ယ) စြမ္းႏိုင္သည္။ (၂) (ပ) (√သက္+ရ) သိၾကားမင္း။ လက္ထုတ္ပင္။ (၃) (ပ) သာကီဝင္မ်ိဳး။♦စိန္+ တိ ။ [ √ သက+က ] အသုေရ ေဇတံု သကၠဳ ဏာတီတိ-သေကၠာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၁၈။ သကၠတီတိ-သေကၠာ= ေဒဝိေႏၵာ, သမေတၳာ စ။ ေမာဂ္-၇၊ ၁၄။ သိၾကားမင္း၊ စြမ္းႏိုင္ေသာ။ (ကစၥည္း၊ ၅၈၃-ကိုလည္း႐ႈ။) အရိဝိဇယ ေလာကမရိယာဒါ တိကၠမာဒီသု သေကၠာႏၲီတိ-သကၠာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၁၈၄။ သကၠတိုင္း။ (ဘုရား၊ သာကီဝင္မင္းမ်ိဳး။)♦ျမ+(ပ) ၁-သိၾကားမင္း။ ၂-သကၠတိုင္း။ ၃-ေဂါတမဘုရား။ ၄-သာကီဝင္ႏြယ္။ (၃) ၁-တတ္စြမ္းႏိုင္သည္။ ၂-သည္းခံႏိုင္သည္။♦ခ်ဳပ္
ဝိသုဒၶိေဒဝ
(ပ) ရဟႏၲာတည္းဟူေသာ ဝိသုဒၶိနတ္။♦စိန္+(ပ) ဝိသုဒၶိနက္။ ဘုရား။ (ဗုဒၶ)။♦ခ်ဳပ္
နာထ
(တိ) (√နာထ္+အ) ကိုးကြယ္ရာ ျဖစ္သည္။ (ပ) ျမတ္စြာဘုရား။♦စိန္+ ပု ။ [ √ နာထ+အ ] နာထတိ သတၱာနံ ဟိတံ ယာစတိ, ကိေလေသ ဝါ ဥပတာေပတိ, သေတၱသု ဝါ ဣႆရိယံ ကေရာတိ, ေတသံ ဝါ ဟိတံ အာသီသတီတိ-နာေထာ။ ဓာန္ဋီ၊ ၁။ ဘုရား၊ ကိုးကြယ္အားထားရာ၊ ကိုးကြယ္အားထားမႈ။♦ျမ+(ပ) ၁-ဘုရား။ ၂-အရွင္သခင္။ ၃-ႏြား နဖါးႀကိဳး။ (၃) ကိုးကြယ္ရာျဖစ္ေသာ။♦ခ်ဳပ္
အ႐ွင္ဉာဏဝရ(ပါရမီ)
ပူေဇာ္ပါ၏
No comments:
Post a Comment